RIISMA ESPERANTO
(Reguligo kaj senseksismigo de Esperanto)

PREZENTO DE RIISMO

En riisma Esperanto: La ĉefaj vortoj, ĉe kiuj la prefikso ge- povas esti utila, estas:

ARGUMENTOJ POR RIISMO

Forigo de ofta argumento kontraŭ Esperanto

Ebla 'seksismo' de Esperanto estas danĝera por ĝi, ĉar ĝi povas iĝi facila atakilo kontraŭ ĝi. Plie, kvankam estas malfacile taksi, kiom da homoj rezignas pri Esperanto pro 'seksismo', ĝuste ĉar ili malaperas el la Esperanto-komunumo, verŝajne temas pri pli ol nur kelkaj homoj. La ekzisto de speco de Esperanto, kongrua kun la tradicia, kiu ne estas 'seksisma', faras Esperanton pli alloga por tiuj homoj.

Kontribuo al neseksisma pensado

Preskaŭ neniu asertas, ke per ŝanĝo de la lingvo oni povas tuj ŝanĝi pensmanierojn, kaj la riistoj ne apogas sin sur la ideo, ke senseksisma lingvo nepre kondukas al senseksisma pensado. Tamen oni povas imagi, ke la simetria uzado de -in- kaj -iĉ- eventuale forigas subkonscian instigon al la kredo, ke iĉoj estas pli gravaj aŭ fundamentaj ol inoj, kaj la pronomo ri forigas la neceson ĉiam konscii pri la sekso de priparolatoj kaj malfaciligas diskriminacion, kvankam estas klare, ke li kaj ŝi ne estas per si mem seksismaj.

Faciligo kaj plikonvenigo

Ne plu necesas uzi specialajn rimedojn por paroli pri hipotezaj homoj (ekzemple: "Se uzanto postulas perfektan kvaliton, [ li aŭ ŝi/tiu/ĝi ] devas ofte aĉeti novan inkrubandon."). Ne plu necesas memori la sekson de priparolatoj aŭ indiki sian sekson al tiuj, kiuj eble volos paroli pri oni. En ĉi tiu epoko de skriba komunikado kaj evoluo (foje kunfandiĝo) de historiaj sociaj roloj por la seksoj, la neceso scii la sekson de iu por senartifike paroli pri ri estas nura ĝeno.

Reguligo kaj internaciigo

Kvankam ekzistas aliaj ekzemploj de malreguleco en Esperanto, la distingo inter la du seksoj nur en la tria persono singulara estas vere nur historia akcidento bazita sur la plejparte hindeŭropaj ŝablonoj de la lingvoj, kiujn Zamenhof konis. Forigo de tiu strangaĵo reguligas kaj internaciigas la pronoman sistemon de Esperanto kaj tial faciligas ĝin, aparte por neeŭropanoj. Oni aldonu, ke riismo forigas la ĥaoson pri la uzado de -in- ĉe ne klare iĉaj vortoj.

OFTAJ KONTRAŬARGUMENTOJ

"Oni ne bezonas riismon; la lingvo jam perfektas"

Tio estas ebla sinteno, kaj la riistoj nepre ne intencas devigi al ĉiuj ekparoli riisme. Same kiel pri Esperanto mem, iuj homoj sentas la bezonon je riismo, kaj do ekuzas ĝin, opiniante, ke ĝiaj avantaĝoj superas ĝiajn malavantaĝojn. Ĉiu parolu kiel ri volas.

"Riismo estas nura usoneca 'politika ĝusteco'"

Riistoj tute ne intencas sekvi la ekstremojn de la politika ĝusteco movado, kiu celas 'sanigi' lingvo-uzadon per eŭfemisma kripligo de ĝi. Riistoj simple celas pli senpartian kaj pli logikan lingvon, bonŝance atingebla per du esence supraĵaj ŝanĝoj al la lingvo-uzado.

"Oni ne bezonas pronomon ri, ĉar oni povas simple uzi li aŭ ŝi"

Jes ja, sed tiel oni klare esprimas la fakton, ke oni ne scias la sekson de la priparolato. Riistoj uzas la pronomon ri anstataŭ li kaj ŝi, ne apud ili, kaj tial ili povas same facile paroli pri iu, kies sekson ili ne scias, ol pri iu, kies sekson ili scias, kaj ili ne devas malkaŝi sian scion aŭ nescion. Ili eĉ ne devas konscii pri sia scio aŭ nescio.

"Oni ne bezonas pronomon ri, ĉar oni povas uzi korelativon"

Jes ja, sed riistoj havas pronomon, kiun oni povas uzi ankaŭ por homoj de konata sekso. Se oni uzus anstataŭ singularaj pronomoj nur korelativojn por aludi homojn, oni havus tre strangan lingvon, ĉar oni devus kutimiĝi al nova sono por pronomo, kaj oni havus novan konfuzon inter homoj kaj aĵoj.

"Oni ne bezonas pronomon ri, ĉar oni povas uzi la pronomon ĝi"

Jes ja, tion diris Zamenhof mem. Sed Zamenhof ne proponis, ke oni ĉesu uzi la pronomojn li kaj ŝi kaj uzu la pronomon ĝi por ĉiuj homoj, eĉ por tiuj, kies sekson oni scias. Oni eble povus fari tion, sed ĝi estus granda reformo de la lingvo, multe pli granda ol riismo.

"Oni ne bezonas sufikson -iĉ-, ĉar oni jam havas prefikson vir-"

La vorto viro enhavas samtempe tri signifojn; la prototipa aludato estas homa, iĉa kaj plenkreska. Kiam oni uzas la saman radikon kiel prefikson, ĝenerale nur la iĉa senco efikas, sed pro la kunesto de la aliaj du sencoj vir- ne estas perfekta kunulo de -in-. Notu, ke praktike oni ne uzas prefikson vir- ĉe homoj; en tradicia liisma Esperanto oni diras "vira kuracisto", ne "virkuracisto", kaj la duan formon oni eble eĉ miskomprenus kiel "kuracisto por viroj". Kaj vir- evidente ne estas prefikso en la kunmetaĵo virino.

"Ri estas tro simila al li"

La formo de la nova senseksa pronomo estas longe diskutita. Necesis kompreneble elekti formon, kiu aspektas kiel pronomo, kaj kiu ne jam havas alian signifon. Simileco inter du pronomoj de la sama pronomsistemo estus grava malavantaĝo kaj estus forta argumento kontraŭ la uzado de ekzemple ĵi apud ĝi. Sed la pronomoj li kaj ri apartenas al apartaj pronomsistemoj kaj ne estas uzataj apude aŭ kontraste, do ilia simileco ne estas problemo. Oni povus ja inventi dialogon, en kiu liisto kaj riisto, kiuj malbone distingas la sonojn L kaj R ekzemple pro tio, ke iliaj (ge)patraj lingvoj ne havas la distingon, miskomprenas sin, sed la reala danĝero ne estas granda. Konsideru, ke la germana pronomo sie povas signifi iun el ŝi, ili aŭ vi (formale), sed germanoj malofte konfuziĝas pro tio.

"Riismo kaŭzos miskomprenojn"

Riistoj konas ankaŭ la liisman lingvon kaj povas rapide konstati, ĉu parolanto estas riisto aŭ liisto. Liistoj povas scii nenion pri riismo, sed praktikaj spertoj indikas, ke ili senprobleme komprenas la riisman lingvon, eĉ se ĝi ŝajnas al ili stranga. Preskaŭ ĉiu Esperantisto jam renkontis la sufikson -iĉ-, kaj oni povas tuj kutimiĝi al pasiva uzado (komprenado) de ri. Notu, ke kun la uzado de ge- ĉe vortoj de la kategorio de patro, neniu vorto ricevas novan signifon pro riismo. Ekzistas en reala Esperanto multe pli danĝeraj fontoj de miskompreno ol riismo (ekzemple alielismo; ĉu alie signifas alimaniere aŭ aliloke?).

"Riismo estas disdialektiĝo"

Riismo estas tre videbla ŝanĝo, sed tute supraĵa. Interkomprenado estas tute senproblema, kaj oni eĉ povas elekti paroli Esperanton kaj riisme kaj liisme, depende de la situacio. Kompare ekzemple kun la ata/ita aŭ landnoma skismoj, ĝi estas sendanĝera. Riismo sekvos la vojon de ĉiuj ĝisnunaj lingvaj ŝanĝoj: iuj proponas ion kaj ekuzas, kaj la aliaj aŭ sekvas aŭ ignoras. La manko de centra kaj respektata organo por lingvo-planado malebligas ajnan alian metodon evoluigi nature la lingvon.

"Riismo estas kontraŭfundamenta!"

Kun la uzado de ge- ĉe vortoj en la kategorio de patro riismo redifinas la signifon de neniu fundamenta vorto; do ja eblas paroli eĉ kaj riisme kaj nekontraŭfundamente. Sen ge- riismo nur plilarĝigas la signifon de kelkaj fundamentaj vortoj. Oni povas konsideri ri kaj iĉo kiel neologismojn, kaj la neuzado de li kaj ŝi ne estas pli kontraŭfundamenta ol la neuzado de ci. Oni evitu uzi argumentojn pri 'kontraŭfundamenteco' se oni ne povas indiki kiel io estas tia!

"Pli bone estus havi ĉiujn pronomojn, ri, li kaj ŝi"

Riistoj ĉiam uzas la pronomon ri, eĉ kiam ili bone scias la sekson de la aludato; la pronomoj li kaj ŝi estas por ili arkaikaj. Venas ofte la propono, ke oni enkonduku la pronomon ri (aŭ ŝli k.s.) sed samtempe retenu la pronomojn li kaj ŝi kaj uzu ĉiujn kune, kiel erojn de la sama pronomsistemo. Se oni farus tion, ri neeviteble esprimus la signifon, ke la parolanto ne scias aŭ intence kaŝas la sekson de la aludato, dum ĝi tute ne havas tiun signifon por riistoj, kiuj ĉiam uzas ĝin.

Kontraŭ la samtempa uzado de ri, li kaj ŝi oni povas meti diversajn argumentojn, ekzemple ke ri kaj li estas tro similaj, ke neniu dokumentita homa lingvo havas tian pronomsistemon kaj tial ĝi eble estas nenatura, aŭ ke oni tute ne bezonas kroman pronomon por aludi homojn de nekonata sekso, ĉar jam ekzistas pluraj rimedoj por tion fari ene de klasika Esperanto. Tiuj argumentoj estas bonaj, sed ili ne estas argumentoj kontraŭ la riismo ĉi tie prezentata.

Oni povas aldoni, ke nova distingo inter "homoj, kies sekson mi volas esprimi" kaj "homoj, kies sekson mi ne volas esprimi" estus eĉ pli ĝena kaj embarasa ol la deviga distingo inter inoj kaj iĉoj, kiu ekzistas en klasika liisma Esperanto.

"Riismo komplikigas la lingvon"

Temas pri nur du novaj elementoj, ri kaj -iĉ-, kiuj estas tiom oftaj, ke oni rapidege lernas ilin. En lingvolernado estas malfacile lerni novajn distingojn, sed ignori konatan distingon ne estas malfacile. Do riisma Esperanto estas same facila kiel liisma Esperanto por lernantoj, kies lingvoj havas seksan distingon de la pronomoj, kaj konsiderinde pli facila ol liisma Esperanto por lernantoj, kies lingvoj ne havas tian distingon (ekzemple la ĉina kaj la finna).

"Riismo kaŭzas perdon de esprimpovo"

La enkonduko de -iĉ- ebligas pli klarajn distingojn kaj riĉigas la lingvon. La neuzo de li kaj ŝi kaŭzas nur tre etan perdon de esprimpovo, ĉar oni ĉiam ja povas esprimi la sekson, se necese, per uzado de -iĉ- aŭ -in-. En beletro la pronomoj li kaj ŝi daŭre estos disponeblaj, same kiel ci. Rimarku, ke li kaj ŝi utilas en aludado, nur kiam temas pri unu iĉo aŭ unu ino respektive.

"Estas malfacile relerni"

En Kembriĝa Esperanto-Grupo oni trovis, ke oni povas tre rapide kutimiĝi al la uzado de ri aŭ kun ĉiuj esperantistoj, aŭ nur kun kelkaj. Post kelkaj semajnoj oni ne plu faras erarojn. La uzado de -iĉ- estas iom pli malfacile lernebla, precipe ĉar ĝi estas malpli ofte bezonata ol ri, sed ankaŭ ĝi ne estas granda problemo.

HISTORIO KAJ ESTONTECO

Pro la evidenta analogeco "panjo - patrino : paĉjo - patriĉo" la sufikso -iĉ- estas multfoje kaj sendepende inventita de multaj diversaj homoj. Verŝajne ankaŭ la pronomo ri havas multajn inventintojn; se oni metas vokalon I post ĉiu konsonanto kaj forstrekas la radikojn, kiuj estas jam uzataj aŭ kiuj tro similas al alia pronomo, kiun oni intencas daŭre uzi, restas nur malmultaj ebloj.

Pri la estonteco de -iĉ- kaj ri estas malfacile prognozi, sed oni povas almenaŭ konstati, ke kelkaj homoj jam parolas la riisman lingvon, kiun priskribas kaj defendas ĉi tiu dokumento; riismo ne estas teorieca propono sed jam enradikiĝinta praktikaĵo. La celo de la dokumento estas prezenti riismon kaj rebati kelkajn ne tre bonajn kontraŭargumentojn. Ĉiu povas mem decidi, ĉu ri preferas paroli riisme aŭ liisme; espereble neniu devigos aliajn paroli Esperanton tiel aŭ ĉi tiel.

Se iu volas diskutigi riismon en loka grupo aŭ eksperimente ekuzi la riisman lingvaĵon, la kunverkintoj de ĉi tiu dokumento ŝatus ricevi raporton. Ni bonvenigos ĉiajn komentojn, laŭdajn aŭ plendajn. Bonvolu libere (sed senŝanĝe!) disdoni ĉi tiun dokumenton.

Edmund GRIMLEY EVANS, St John's College, Cambridge, CB2 1TP, Britujo

B. Robert HELM, Department of Computer and Information Science, University of Oregon, Eugene, OR 97403, Usono

Konrad HINSEN, Gelderner Str. 22b, D-52428 Juelich, Germanio

Marko RAUHAMAA, 450 Via Colinas, Westlake Village CA 91361, Usono

Mark RISON, Gonville & Caius College, Cambridge CB2 1TA, Britio

Marianne WELLE, 12 Sherlock Road, Cambridge, CB3 0HR, Britio

1994-07-05

de http://www3.ocn.ne.jp/~gthmhk/riismo2.html,
kiu estis prenita de http://www.rano.org/riismo2.html
retren